De stad Amsterdam gaat het schilderij Bild mit Häusern van Wassily Kandinsky uit de collectie van het Stedelijk Museum mogelijk toch aan de erfgenamen van de Joodse eigenaren teruggeven. De gemeente, in bezit van het werk sinds 1940, hoopt de zaak namelijk opnieuw te kunnen voorleggen aan de Restitutiecommissie die adviseert over de teruggave van roofkunst uit de nazitijd.
Alex Burghoorn 19 februari 2021, 16:03
Kandinsky – Bild mit Häusern. Beeld Stedelijk Museum
De zaak loopt al sinds 2012 en ligt het gemeentebestuur zwaar op de maag, zegt wethouder van Cultuur Touria Meliani (GroenLinks). ‘Het is de afgelopen jaren te weinig over de slachtoffers gegaan en teveel over het systeem waarin teruggave van roofkunst is geregeld. Ik heb daar een ongemakkelijk gevoel van. Als eigenaar van kunstwerken met een problematische herkomst moeten wij rekenschap afleggen over onze geschiedenis en waar mogelijk onrecht herstellen.’
Het schilderij van Kandinsky is in oktober 1940 door het Stedelijk Museum gekocht op een veiling en maakt sindsdien deel uit van de stadscollectie. Drie erfgenamen van de oorspronkelijk Joodse eigenaars, Robert Lewenstein en Irma Klein, eisten het negen jaar geleden op. Het schilderij zou zijn verkocht onder druk van de Duits bezetting en dus zou het onder de brede definitie van roofkunst vallen. De Restitutiecommissie oordeelde in 2018 dat voor die stelling te weinig grond was.
De aanleiding voor Amsterdam om nu een ‘herbeoordeling’ voor te stellen is de in december gepresenteerde evaluatie van het Nederlandse teruggavebeleid van roofkunst uit de jaren 1933-1945. Het moet empathischer, adviseerde de commissie-Kohnstamm het kabinet. Amsterdam onderschrijft die conclusie, schreef Meliani vrijdag in een brief aan de gemeenteraad. Impliciet roept de stad minister Ingrid van Engelshoven daarmee op de richtlijnen van de Restitutiecommissie aan te passen.
De commissie-Kohnstamm adviseerde geen belangenafweging meer te maken tussen de (erfgenamen van) slachtoffers en de huidige bezitter van het kunstwerk. Het ‘herstel van onrecht’ gaat boven het belang van openbare tentoonstelling. Ook mag het argument dat eigenaren na de oorlog niet meteen kunst gingen terug eisen, geen rol meer spelen. Het is begrijpelijk dat Joodse overlevenden van de Tweede Wereldoorlog na 1945 iets anders aan hun hoofd hadden.
De Restitutiecommissie nam in 2018 beide argumenten op in haar eindoordeel over de Kandinsky. Wethouder Meliani kan zich voorstellen dat een nieuwe afweging daarom anders uitvalt als de minister de richtlijnen aanpast. Wel woog de Restitutiecommissie drie jaar geleden mee dat de eigenaars al voor de oorlog in financiële problemen waren geraakt, en dat de verkoop ook zo te verklaren kan zijn.
‘Het is heel juridisch en formalistisch geworden’, zegt Meliani. ‘De menselijke maat is verloren. Ik vind het moeilijk te verteren dat mensen bij het terugvragen van roofkunst zijn vastgelopen in de bureaucratie, zoals Kohnstamm beschrijft.’
Bild mit Häusern (1909) stamt uit de expressionistische periode van Kandinsky, waarin hij met kleurrijk en weelderig werk de basis legde voor zijn latere abstracte schilderijen. Als het nu opnieuw zou worden geveild, kan het enkele tientallen miljoenen euro’s opbrengen.
Meer lezen over Amsterdam en roofkunst
Het Stedelijk Museum Amsterdam raakt het schilderij Bild mit Häusern (1909) van Wassily Kandinsky niet kwijt. De rechtbank in Amsterdam oordeelde in december 2020 dat de gemeente Amsterdam het werk niet hoeft te overhandigen aan erfgenamen van de oorspronkelijke Joodse eigenaren.
Het beleid in Nederland ten aanzien van de teruggave van Joodse roofkunst moet empathischer. Dat was in december de conclusie van een rapport van de commissie-Kohnstamm.
