Het zou het gemeentebestuur van Amsterdam, eigenaar van het werk Bild mit Häusern, sieren dit aan de erven terug te geven, schrijft Henk Jan Gortzak, oud-directeur Tropenmuseum, in deze ingezonden brief.
Henk Jan Gortzak 9 februari 2021, 14:00
Bild mit Häusern BEELD EPA
De gemeente is in het bezit van een kunstwerk Bild mit Häusern van Wassily Kandinsky dat ‘mogelijk een problematische herkomst heeft’ (2013 Jaarverslag Stedelijk Museum). ‘Problematisch’ is zacht uitgedrukt. Het maakt deel uit van roofkunst uit de naziperiode. Het schilderij behoorde voor de Tweede Wereldoorlog tot de kunstverzameling van E. Lewenstein. Op 9 oktober 1940 werd het geveild, de familie zat in ernstige moeilijkheden (ze hadden het werk in 1923 voor 500 gulden gekocht), en de gemeente kocht het voor 176 gulden. Sindsdien is het opgenomen in de collectie van het Stedelijk Museum. Het Stedelijk zegt diverse malen dat het werk ‘niet tot de hoogtepunten van de collectie behoort’.
De erven verzochten in 2013 tot teruggave van het werk. Op 16 december 2013 vraagt het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap de zogeheten Restitutiecommissie advies hierover.
In november 2018 komt het oordeel: ‘Het is geen roofkunst, de erven hebben geen binding met het schilderij en het schilderij heeft een belangrijke plek in de collectie.’ Kortom, de gemeente is niet verplicht tot restitutie.
Maar niet verplicht zijn betekent niet dat de gemeente hiertoe niet toe kan overgaan.
Er is, sinds de installatie van de Restitutiecommissie in 2001, veel kritiek op haar ondoorzichtige werkwijze. Deze kritiek heeft ertoe geleid dat de Tweede Kamer in 2016 besloot deze te evalueren.
Hiertoe werd in 2020 de commissie-Kohnstamm ingesteld. December jongstleden bracht deze haar rapport uit. Jacob Kohnstamm: ‘Restitutie is de enige mogelijkheid om nog iets van het onmenselijke onrecht te herstellen.’
Het rapport oordeelde vernietigend over het werk van de Restitutiecommissie. De voorzitter daarvan nam een week voor het uitbrengen van het adviesrapport, zonder nadere toelichting, ontslag. Was dit een schuldbekentenis of zag hij de bui hangen?
De vicevoorzitter, mevrouw E.H. Swaab, (in strijd met de Governance Code Cultuur tevens voormalig voorzitter van de Businessclub van het Stedelijk Museum) volgde hem op. Zij was eerder medeverantwoordelijk voor volgende de tekst in het jaarverslag 2018 van de Restitutiecommissie: ‘De voornaamste kritiek op het werk daarvan is dat zij aandacht besteed aan het belang van het kunstwerk voor de huidige bezitter.’
Dat blijkt precies de zere plek te zijn waar de commissie-Kohnstamm ook nu de vinger op legt. Die verwijt verder nalatigheid en gebrek aan inleving en empathie. Daarna bleef het stil.
Van het Stedelijk Museum verwacht ik niets. De huidige directeur, de heer Rein Wolfs, zegt doodgemoedereerd dat hij ‘aan het besluit van de Restitutiecommissie niets heeft toe te voegen’ en negeert de conclusies van de commissie-Kohnstamm.
Het zou het gemeentebestuur van Amsterdam, eigenaar van het werk Bild mit Häusern, sieren dit aan de erven terug te geven. Dat spaart bovendien een hoop tijd en geld uit aan verdere juridische procedures. Komende 4 of 5 mei lijkt mij een uitgelezen datum.
Henk Jan Gortzak, oud-directeur Tropenmuseum
